Οι ναοί του Αγίου Αθανασίου Κοσμίου και η ιστορία τους δια χειρός Δημήτρη Αρσενίου*Δύο είναι οι εκκλησίες του Κοσμίου. Η πρώτη, που είναι και η μεγαλύτερη μέσα στο χωριό, και η άλλη, η δεύτερη, παρεκκλήσι θα το έλεγα, περίπου 500 μέτρα έξω από το Κόσμιο. Και οι δύο είναι αφιερωμένες στη μνήμη του Άγιου Αθανασίου. Η πρώτη, που γιορτάζει στις 18 Ιανουαρίου, είναι αφιερωμένη στη γέννηση του Αγίου και η δεύτερη, που γιορτάζει στις 2 Μαΐου, είναι αφιερωμένη στην ανακομιδή των λειψάνων του.
Στις 2 Μαΐου γινόταν μεγάλο πανηγύρι που διαρκούσε το λιγότερο τρεις μέρες. Πιστοί, με βοϊδάμαξες ή πεζοί, προσέρχονταν από όλα τα μήκη και πλάτη του Νομού για να προσκυνήσουν τον Άγιο, να τιμήσουν με την παρουσία τους, τον απαραιτήτως παρευρισκόμενο κάθε χρόνο, Μητροπολίτη Μαρωνείας, αλλά και για να συμμετάσχουν στις μεγάλες γιορτές που γίνονταν στον προαύλιο χώρο, προς τιμήν του Αγίου. Περαστικοί, ταξιδευτές, προσκυνητές, κάτοικοι όλοι των γύρω χωριών ή της πόλης, έβρισκαν καταφύγιο, μετά τη λειτουργία, στις σκιές των πολλών και μεγάλων δέντρων (καραγάτσια) για να ξαποστάσουν ή να παρακολουθήσουν τις πολυποίκιλες εκδηλώσεις. Οι κάθε λογής μικροπωλητές, που διαλαλούσαν την πραμάτεια τους, οι χοροί που έστηναν οι κάτοικοι όλων των γύρω οικισμών, οι θρακιώτικες λύρες, οι γκάιντες, τα νταούλια και οι ζουρνάδες έδιναν ένα έντονο και ιδιαίτερο χρώμα στην πανήγυρη από τη μία, και από την άλλη, ανακούφιζαν τον κάθε παρευρισκόμενο από τις «σκοτούρες» που δημιουργούσε η καθημερινή βιοπάλη. Τα κουρμπάνια, τάματα των πιστών, άφθονα και καλομαγειρεμένα σε καζάνια στο προαύλιο της εκκλησίας, μοιράζονταν χωρίς διακρίσεις και έδιναν ανακούφιση, έστω και προσωρινή, σε οποιοδήποτε νηστικό και άπορο στομάχι.
Προσωπικά, μου είναι άγνωστο, ποια από τις δύο εκκλησίες κτίστηκε πρώτη. Θεωρώ όμως ότι ο Τσορμπατζόγλου Εμμανουήλ στην εργασία του, που είναι δημοσιευμένη στα «Ερανίσματα από το Kόσμιο», κάποια έρευνα θα έχει κάνει, και ως πιθανή ημερομηνία για το παρεκκλήσι αναφέρει το 1800. Ψάχνοντας την εντοιχισμένη πλάκα, που είναι μάλλον από γρανίτη ή σκούρου χρώματος μάρμαρο, πάνω από την κεντρική είσοδο και παρά την πολύωρη προσπάθειά μου, δεν μπόρεσα να βγάλω κάποια συμπεράσματα ή να ερμηνεύσω το ολιγόλογο κείμενό της. Το πρόσθετο, εκ των υστέρων δημιουργηθέν, σκέπαστρο και τα δοκάρια του, είναι το κυριότερο εμπόδιο για οποιοδήποτε θετικό αποτέλεσμα. Ίσως ο ειδικός ερευνητής του μέλλοντος σταθεί τυχερότερος από μένα. Η θεμελίωση της εκκλησίας, που βρίσκεται μέσα στο χωριό, έγινε το 1848.
Η μοναδική, σε μαγνητοφωνημένη συνέντευξη, μαρτυρία είναι του Σπυρίδωνα Δ. Αρσενίου που λέει: «Η μητέρα μου Γεωργία, το γένος Ιωάννου (νυν Τσορμπατζόγλου), μου μετέφερε ό,τι ακριβώς άκουσε από τη μητέρα της Θωμαή, γύρω από το κτίσιμο του Αγίου Αθανασίου. Εθελόντρια η ίδια (η Θωμαή) μαζί με πολλές άλλες γυναίκες του χωριού έλεγε ότι η θεμελίωση έγινε το 1848, αλλά η ολοκλήρωσή της έγινε πολύ αργότερα γύρω στο 1865.»
Οι εθελοντές, άντρες και γυναίκες, χρησιμοποιούνταν από τους μαστόρους, κυρίως σε βοηθητικές εργασίες. Κουβαλούσαν πέτρες, ασβεστοκονίαμα ή οποιοδήποτε άλλο υλικό ήταν απαραίτητο. Κτίστες χρησιμοποιήθηκαν από τα μαστοροχώρια της Ηπείρου, οι οποίοι ήταν ειδικοί και φημίζονταν, γιατί ήταν εξαιρετικοί δουλευτάδες της πέτρας. Εθελοντές άντρες, το φθινόπωρο ή το χειμώνα, κουβαλούσαν το απαραίτητο υλικό με τα αμάξια τους, για να το χρησιμοποιήσουν οι μαστόροι που έρχονταν την άνοιξη και δούλευαν μέχρι το τέλος του καλοκαιριού. Την ευθύνη, για το προσκλητήριο, την είχε ο παπάς του χωριού, ο οποίος όριζε και τις ημερομηνίες εργασιών ανέγερσης του ναού. Ο ίδιος ρύθμιζε και την εκ περιτροπής, προσφορά εργασίας από τους εθελοντές και τούτο για να μην τους αποσπά συχνά από την προσωπική τους εργασία, η οποία τους εξασφάλιζε τα προς το ζην. Οι κτίστες, συνήθως, το μεγαλύτερο μέρος της αμοιβής τους το έπαιρναν σε είδος (σιτάρι, κριθάρι κ.λπ.) και μέρος της μόνον σε χρήμα. Ενδιάμεσα, όταν ο ιερέας σταματούσε τις εργασίες ανέγερσης του ναού, οι κτίστες συνέχιζαν τις δουλειές τους σε κατοικίες του χωριού ή σε γέφυρες.
Αργότερα, το 1865, ολοκληρώθηκε το τελευταίο μέρος του καμπαναριού, καθώς και η περίφραξη του προαύλιου χώρου, με τις δύο σιδερόφρακτες εισόδους ανατολικά και δυτικά της αυλής. Στην αρχή της δεκαετίας του 1970 έγινε άλλη μία ανακαίνιση-επέκταση, με ιερέα τον Άγγελο Πασχαλινό και με ευθύνη του μηχανικού Πίτατζη Γεώργιου, Κοσμιώτη στην καταγωγή, όπου ο νάρθηκας ενσωματώθηκε στον κύριο ναό, και, πρόσφατα το 2005, ξαναδημιουργήθηκε νέος νάρθηκας, με την ευθύνη του ιερέως Παπαναθαναήλ Καντήρη[…]
Πολλές ιστορίες που κυκλοφόρησαν ή δημοσιεύτηκαν σχετικά με το πώς πήρε το όνομά του ο ιερός ναός, νομίζω ότι δεν ευσταθούν. Τον ισχυρισμό μου αυτό επιβεβαιώνουν δύο ιδιόχειρα γραπτά που βρήκα στα Μηναία της Εκκλησίας. Το ένα είναι γραμμένο το 1814, ή το 1819, και το άλλο το 1845. Με τα εν λόγω γραπτά τους, οι τότε εφημέριοι, τονίζουν τη χρονολογία, καθώς και ότι ιερουργούσαν στον Άγιο Αθανάσιο του χωρίου Κιουτσούκ Κιόι, άρα το όνομα Άγιος Αθανάσιος προϋπήρχε της ανέγερσης του νέου ιερού ναού, που έγινε το 1848 και υπάρχει μέχρι σήμερα. Οι λίγες αυτές αράδες που έγραψαν οι τότε ιερείς και που είναι ισχυρό αποδεικτικό υλικό, δημοσιεύονται στις αμέσως επόμενες σελίδες. Εξάλλου δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι το 1845, πιθανόν μέχρι το 1856, εφημέριος του χωριού μας ήταν ο παπα-Βαγγέλης από τα Ιωάννινα, ο οποίος θα πρέπει να έπαιξε καθοριστικό ρόλο και στην ανέγερση της εκκλησίας, αλλά και λόγω της ηπειρώτικης καταγωγής του, στην έλευση και συμφωνία με μαστόρους από την ίδια περιοχή[…]
Στο σημείο όμως αυτό θεωρώ ότι αξίζει τον κόπο να παραθέσω τις χειρόγραφες μαρτυρίες – σημειώσεις επί των Μηναίων της εκκλησίας του Αγίου Αθανασίου όπως ακριβώς κείνται στις σελίδες τους, “διορθωμένες” όμως με την βοήθεια των σύγχρονων ηλεκτρονικών μέσων επεξεργασίας, έτσι ώστε να μπορεί ο αναγνώστης διαβάζοντάς τες και κατανοώντας τες να επιβεβαιώσει τα δικά μου συμπεράσματα, που καταγράφονται στην αφήγηση ή και να τα συμπληρώσει.
